• Home
• Bibliografiëen
• Citaten
• Weblog
• Raban

• Profiel
• Werk
• Prijzen
• Opmerkingen
• Anderen over
• Citaat
• Bronnen

J. Presser

Profiel

Achternaam: Presser
Roepnaam :Jacques (of Jacob)
Geboren: 24-02-1899
Te: Amsterdam
Overleden: 30-04-1970
Te: Amsterdam
Pseudoniem(en): De dichtbundels die tijdens de Tweede Wereldoorlog verschenen, schreef J. Presser onder het pseudoniem J. van Wageningen. Enkele detectiveromans (o.a. Moord in Meppel) schreef hij onder het pseudoniem Haggi Mami Reis. Verder gebruikte J. Presser de pseudoniemen I. van Dam, J. van Dam, J. Drukker, Herodotus en Janus en dr. B.W. Schaper.

Werk

Poëzie

• Exodus: een kleine cyclus (anoniem, 75 ex., 1942)
• Orpheus: een kleine cyclus verzen en rijmen (anoniem, 1943)
• Orpheis: tweede cyclus (anoniem, 1945)
• Orpheus en Ahasverus (onder het pseudoniem J. van Wageningen, 1945)
• Drievoudig afscheid (1952)
• Nieuwjaarsgroet: met voor elke maand een vrolijk rijm: voor Willem Elsschot (1957)
• Orpheus en Ahasverus (onder zijn eigen naam) (1963)
• Tochtgenoten (bibliofiel, 70 ex.) (1964)

Proza

• Amerika (1949)
• Moord in Meppel (1953 - herdruk onder eigen naam in 1966)
• Crime passionel. Een tussenspel van onredelijkheid (in eigen beheer) (1955)
• De nacht der Girondijnen (boekenweekgeschenk 1957)
• Moord in Moordrecht (1962)
• Moord in de Poort (1965)
• Dingen die niet voorbijgaan (1970)
• Autobiografische schets 1899-1919 (bibliofiel, 250 ex.) (1974)
• Louter verwachting: autobiografische schets 1899-1919 (1985)
• Homo submersus: een roman uit de onderduik (2010)

Brieven

• 1 brieven aan Jacques Presser (dd. 27-06-1965) in 'Brieven aan geschoolde arbeiders 1959-1981' van Gerard Reve (1985)
• Brieven van en aan M. Flothuis over Mozart in 'Tirade' (juli/augustus 1985)
• 1 brief van Jacques Presser aan Marius Flothuis (15-02-1960) in 'Briefgeheim', samengesteld door René van Stipriaan (1993)
• A. de Ridder, Brief 1156a aan Jacques Presser (bibliofiel, 33 ex.) (2004)
• Annie & Jacques: hartstochtelijke brieven van Annie Otten-Wolff aan Jacques Presser (2021)

Historische studies

• Das Buch 'De Tribus Impostoribus: (von den drei Betrügern)' (proefschrift, 1926)
• Beknopt leerboek der algemene geschiedenis (met M.G. de Boer) (1931)
• Algemeene en vaderlandsche geschiedenis (2 delen) (met M.G. de Boer) (2e druk, 1932)
• Hulpboekje bij het beknopt leerboek der alg. gesch. en bij het leerboek der algemene en vaderlandse geschiedenis (met M.G. de Boer) (3e druk, 1935)
• Leerboek der algemeene geschiedenis (met M.G. de Boer) (10e druk, 1936)
• Kleine algemene geschiedenis voor M.U.L.O. scholen (met M.G. de Boer) (5e druk, 1938)
• Beknopt overzicht der algemene geschiedenis (met M.G. de Boer) (12e druk, 1938)
• De opkomst van Engeland als een zeevarende mogendheid tijdens de regering van Koningin Elisabeth (ca. 1940)
• Beeldbaarheid en beeldvorming in de jongste Amerikaanse historie (inaugurele rede, 1947)
• De Tachtigjarige oorlog (1941 - onder eigen naam 1948)
• Napoleon: historie en legende (1946)
• Beknopt leerboek der algemene geschiedenis (met M.G. de Boer) (2 delen) (14e druk, 1946)
• Amerika: van kolonie tot wereldmacht: de geschiedenis van de Verenigde Staten (1949)
• Algemene geschiedenis der Nederlanden (redactie, met anderen) (12 delen) (1949-1958)
• Historia Hodierna (inaugorele rede, 1950)
• Gewiekte wielen: Richard Arkwright (1951)
• Schrijfsels en schrifturen (1961)
• Europa in een boek (boekenweekgeschenk 1963)
• Inleiding gehouden bij de opening van de tentoonstelling Arm in de Gouden Eeuw door prof. dr. J. Presser op 22 oktober 1965 (1965)
• Ondergang: de vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945 (twee delen - 1965)
• Uit het werk van dr. J. Presser (1969)
• Joden en dagboeken (in Tijdschrift voor geschiedenis) (1970)
• Bericht van de Tweede Wereldoorlog (17 delen) (redactie, met anderen) (1970-1975)
• Bericht van de Tweede Wereldoorlog: geïllustreerd verzamelwerk in 100 weekafleveringen (redactie, met anderen) (1970-1971)

J. Presser schreef een inleiding/voorwoord voor

• Jan Romein, Machten van deze tijd (1950)
• A. Tijhuis, P.A.L. Oppenheimer en M.C. Brands, Prof. Dr. Jan Romein : bibliografie (1963)
• Philip Mechanicus, 'In dépôt: dagboek uit Westerbork van Philip Mechanicus' (1964)
• F. Weinreb, Collaboratie en verzet 1940-1945. Een poging tot ontmythologisering (1969)
• G. Bron, Nederlanders in bezet gebied: een herinneringsboek aan bezettingstijd en bevrijding (1970)
• Arthur D. Morse, Terwijl de zes miljoen stierven (1985)

Vertaald

• Breaking point (Engelse vertaling van 'De nacht der Girondijnen' door Barrows Mussey) (1958)
• Toget går (Noorse vertaling van 'De nacht der Girondijnen' door Kåre Langvik-Johannessen) (1959)
• Marga Minco, Das Bittere Kraut (Duitse vertaling van 'Het bittere kriud' door Michael Meier) / Die Nacht der Girondisten (Duitse vertaling van 'De nacht der Girondijnen' vertaald door Edith Rost-Blumberg) (1959)
• Ashes in the wind: the destruction of Dutch Jewry (Engelse vertaling van 'Ondergang' door Arnold Pomerans) (1968)
• La notte dei Girondini (Italiaanse vertaling 'De nacht der Girondijnen') (1977)
• Napoleon: das Leben und die Legende (Duitse vertaling van 'Napoleon: historie en legende' door Christian Zinsser) (1977)
• La nuit des Girondins (Franse vertaling van 'Napoleon: historie en legende' door S. Margueron) (1990)
• Die Nacht der Girondisten (Duitse vertaling van 'De nacht der Girondijnen' door Mirjam Pressler) (1991)
• The Night of the Girondists (Engelse vertaling van 'De nacht der Girondijnen' door Barrow Mussey) (1992)
• Girondinernes natt (Noorse vertaling van 'De nacht der Girondijnen' door Kåre Langvik-Johannessen) (1998)
• Lel ha-zírondinim (Hebreeuwse uitgave van 'De nacht der Girondijnen') (2004)

Bloemlezingen

Tonen

Tijdschriften

• In 1943 werden gedichten van Presser illegaal gepubliceerd in 'Het Parool'.
• Presser publiceerde in 'Proloog', 'Maatstaf','Tirade', 'Centaur'.

Over J. Presser

• Philo Bregstein maakte de film 'Dingen die niet voorbijgaan', een portret van Jacques Presser (1970)
• L. de Jong, ' Jacques Presser, 24 februari 1899-30 april 1970' (rede) (1970)
• 'Gesprekken met Jacques Presser' (1972) door Philo Bregstein.
• 1 hoofdstuk: 'Jacques Presser' in 'Lenin heeft echt bestaan' (1972) van Karel van het Reve.
• Philo Bregstein, 'Gesprekken met Jacques Presser' (1972)
• Philo Bregstein, 'Dingen die niet voorbijgaan : persoonlijk geschiedverhaal verteld door Jaques Presser' (1981)
• 1 uittreksel: 'De nacht der Girondijnen' in 'Prisma Uittrekselboek Nederlandse literatuur 1945-1980', samengesteld door Jet Matla, Rob van Riet, Johan van Ommen en Lizet Penson (1987)
• Nanda van der Zee, 'Jacques Presser, het gelijk van de twijfel: een biografie' (1988)
• L.G. Saalmink, 'De tachtigjarige oorlog van Presser' in 'De Boekenwereld' (december 1994)
• 1 privé-foto met begeleidende tekst van Hanny Michaelis in 'De gevoelige plaat', redactie Lisa Kuitert en Mirjam Rotenstreich (1995)
• Een bijdrage over J. Presser in 'Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige Literatuur na 1945' door G.F.H. Raat (mei 1996)
• Conny Kristel, 'Geschiedschrijving als opdracht: Abel Herzberg, Jacques Presser en Loe de Jong over de jodenvervolging' (1998)
• A.G.M.F. Brok, 'Jacques Presser, 'een moedig, bang mannetje'. 'Nu nog speciaal iets voor de knapperds'' in 'Boekenpost' (november/december 2005)
• 1 hoofdstuk: 'Jacob Presser - Orpheus in Overwoud' in 'Uitgelezen Lunteren: Schrijvers over Lunteren en omgeving' van Arno van der Valk (2005)
• Philo Bregstein, 'Over Jacques Presser' (2006)
• Ies Vuijsje, ' Tegen beter weten in: zelfbedrog en ontkenning in de Nederlandse geschiedschrijving over de Jodenvervolging' (2006)
• 1 tekst: 'Frijderijk de Vrome' over het verdedigen van Weinreb door Presser door Willem Frederik Hermans in 'Het scherp van de snede. De Nederlandse literatuur in 100 en enige polemieken', samengesteld door Pierre Vinken & Hans van den Bergh (2010)
• 1 hoofdstuk: 'Citaten als ideale leestekens' in 'De hemel is naar beneden gekomen: een keuze uit de literaire nalatenschap' van Kees Fens (2010)
• Een hoofdstuk over J. Presser in 'Het arsenaal van de geschiedenis: over theorie en geschiedschrijving' van Maarten Brands (2013)
• Conny Kristel, 'Geschiedschrijving als opdracht. Abel Herzberg, Jacques Presser en Loe de Jong over de jodenvervolging' (2014)

Diversen: (Zonder een schijn van volledigheid)

• In de bundel 'Antisemitisme en Jodendom' (1939) staat een bijdrage van J. Presser.
• J.M. Romein e.a., ' Jacques Presser: geschenk van vrienden bij zijn zestigste verjaardag: 1899 24 februari 1959' (1959)
• J. Presser was vanaf 1965 redacteur van ' Speculum historiale: studiën op geschiedtheoretisch, geschiedfilosofisch en ideeënhistorisch gebied'.
• De Italiaanse schrijver Primo Levi schreef in 1976 een nawoord bij 'De nacht der Girondijnen'. Hierdoor werd het boek opnieuw in het middelpunt van de belangstelling geplaatst.
• 'Vrij Nederland' vroeg auteurs om hun top-10 voor 'De leeslijst'. De lijsten stonden in het nummer van 12-09-1987. 'De nacht der Girondijnen' stond op het lijstje van Anne Mantel op nr. 3.
• 'De nacht der Girondijnen' verscheen in 1995 in de 'Grote Lijster'-serie van Wolters Noordhoff.
• In de 'top-100' van boeken die scholieren in 1997 op hun lijst zetten staat 'De nacht der Girondijnen' op nummer 62. Op 3% van de lijsten komt het boek voor.
• 1 portret van Jacques Presser in '222 schrijvers. Literaire portretten' van Eddy en Tessa Posthuma de Boer (2005), met het citaat 'Als ik zo arrogant mag zijn te beweren, dat ik iets heb kunnen scheppen, dan komt dat voort uit mijn gespletenheid.'

Literaire prijzen

• Dr. Wijnaendts Francken-prijs 1947 voor 'Napoleon: historie en legende'
• Novelleprijsvraag CPNB 1957 'De nacht der Girondijnen'
• Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs 1957 voor 'De nacht der Girondijnen'
• N.a.v. 'Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945' kreeg Presser een ridderorde en het lidmaatschap van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen
• Bijzondere prijs van de Jan Campert-stichting 1966 voor 'Ondergang'
• Prijs van de World Federation of Bergen-Belsen Associations 1969, 'The Remembrance Award'

Opmerkingen

• J. Presser werd geboren aan het Waterlooplein in Amsterdam. Zijn vader was diamantbewerker. Hij had drie jongere zussen.
• In 1903 verhuisde de familie Presser naar Antwerpen, omdat de toekomst daar voor diamantbewerkers beter leek dan in Amsterdam.
• In Antwerpen ging het zo goed, dat zijn vader in 1907 weer terugkwam naar Amsterdam en daar samen met een compagnon een eigen zaak begon.
• J. Presser ging in Amsterdam drie jaar naar de HBS. Dit lukte niet, daarom vervolgde hij zijn opleiding aan de Openbare Handelsschool. Hier haalde hij in 1917 zijn diploma.
• Hij ging werken bij een bank en bij een effectenkantoor, maar wilde toch liever studeren. De rijke vader van een vriend hielp hem financieel. Hij deed staatsexamen gymnasium en ging in 1920 aan de universiteit Nederlands, geschiedenis en kunstgeschiedenis studeren. Hij slaagde cum laude en promoveerde cum laude.
• In 1926 ging hij als leraar werken aan het Vossiusgymnasium. Eerst gaf hij Nederlands, later geschiedenis (1926 - 1940 en 1945 - 1947).
• J. Presser ontmoette de historicus Jan Romein. Romein was een voorbeeld voor Presser, maar behalve dat werden ze ook vrienden. Jan Romein bezorgde hem een (bij)baan als geschiedenisleraar aan een MO-opleiding. Ook gaf hij (tot 1939) les aan de Volksuniversiteit.
• In 1936 overleed zijn vader, die bij de beurskrach in 1929 al zijn geld was kwijt geraakt en door J. Presser de laatste jaren financieel was onderhouden.
• J. Presser trouwde in 1936 met Dé Appel (die 14 jaar jonger was dan hij en op het Vossiusgymnasium zijn leerlinge was geweest)
• In mei 1940 probeerden Presser en zijn vrouw naar Engeland te vluchten, dit mislukte. Ook probeerden ze tevergeefs samen zelfmoord te plegen
• Samen met 5 andere Joodse collega's werd Presser op 28 november 1940 ontslagen op het Vossiusgymnasium. Hij kreeg enkele opdrachten om boeken te schrijven en kon zo in zijn onderhoud voorzin. In oktober 1941 kreeg hij een baan aan het nieuw-opgerichte Joods Lyceum.
• In maart 1943 werd zijn vrouw door de Duitsers opgepakt toen ze in de trein (met een vals persoonsbewijs) op weg was naar haar ondergedoken ouders. In mei 1943 dook Presser zelf onder in het buurtschap Overwoud bij Lunteren, later o.a. in Wageningen en Barneveld (de laatste acht maanden). Tijdens zijn onderduiktijd schreef hij gedichten voor zijn vrouw, onder het pseudoniem J. van Wageningen - naar de plaats waar zij ondergedoken was geweest.
• Op 17 april 1945 maakte Presser op zijn onderduikadres in Barneveld de bevrijding mee. Ook zijn moeder en twee van zijn zussen overleefden de oorlog. Zijn andere zus en haar gezin en zijn vrouw werden in de oorlog vergast. Drie jaar na de oorlog hoorde Presser dit definitief van het Rode Kruis.
• Na de oorlog ging hij weer werken aan het Vossiusgymnasium
• Hij ging wonen bij een jeugdvriendin - de weduwe Bep Bijlsma-Hartog - met wie hij negen jaar later trouwde.
• In 1946 werd hij lector aan de faculteit Letteren.
• In 1947 zou hij hoogleraar worden aan de Politieke Sociale Faculteit in Amsterdam. Dit ging niet door omdat de regering hem te links vond (het is waar dat hij de geschiedkunde bedreef vanuit een links-socialistische invalshoek). In 1949 werd hij alsnog hoogleraar, met als leeropdracht de nieuwste geschiedenis. In 1959 volgde hij Jan Romein op als hoogleraar in de algemene en vaderlandse geschiedenis aan de Faculteit der Letteren in Amsterdam. Hij bleef hoogleraar tot 1969.
• De bijzondere aandacht van J. Presser ging binnen de geschiedenis uit naar 'ego-documenten' als dagboeken e.d.
• Hij schreef o.a. satirische detectiveromans, geschiedkundige studies en poëzie.
• Het boekenweekgeschenk 1957 'Nacht der Girondijnen' was de winnaar van een novelle-prijsvraag van het CPNB. Het geschenk verscheen in een oplage van 150.000 stuks. Het werd uitgegeven zonder de naam van de schrijver. Middels een prijsvraag konden de lezers raden wie de schrijver was. Het geschenk werd zeer positief ontvangen en vele malen herdrukt.
• 'Europa in een boek', het boekenweekgeschenk 1963, verscheen in een oplage van 225.000 exemplaren.
• De poort in 'Moord in de poort' (1965) is de Oudemanhuispoort, naast het Binnengasthuis in Amsterdam.
• 'Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlands Jodendom 1940-1945' werd geschreven in opdracht van de Nederlandse regering. Hij dacht dit in een paar jaar te schrijven. Uiteindelijk zou hij er 15 jaar over doen. 'Nacht der Girondijnen' wordt wel gezien als een schrijfoefenig voor dit grote werk. Boekenweekgeschenken werden toen niet op verzoek geschreven, maar door schrijvers opgestuurd, waarna een jury er één uitkoos. De jury stond dat jaar onder leiding van Anton Coolen. Vervolgens was er een wedstrijd voor de lezers, die konden raden wie de schrijver was.
• Jacques Presser overleed op 30-04-1970 in het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam. Hij was hier aan zijn maag geopereerd, waarbij complicaties optraden.
• Hij werd op 04-05-1970 gecremeerd in Crematorium Velsen in Driehuis. Zijn as werd boven de Noordzee verstrooid.
• Hij had ooit voor zichzelf een grafschrift geschreven:
  Hier liegt Presser:
  so ist's besser.

Anderen over J. Presser

• Op het eindexamen bracht ik het er slecht af. Ik legde verband tussen de Boston tea party en de Amerikaanse burgeroorlog. In zijn onmetelijke mildheid honoreerde Presser dat met een zes min. Toen hem bleek dat mijn papieren slecht stonden en ik wel enige 'compensatie' kon gebruiken vroeg hij mij bij vaderlandse geschiedenis niet over vaderlandse geschiedenis, maar over staatsinrichting, waar ik ook niets van wist. Maar hij wist dat ik de familie Last kende, en dus ging het over het verliezen van het Nederlands staatsburgerschap door het in vreemde krijgsdienst treden van Jef, en wat Ied Last moest doen om voor haar en haar kinderen dat staatsburgerschap terug te krijgen. Dat wist ik zeer nauwkeurig, de gecommitteerde was diep onder de indruk, en ik kreeg een negen. (Karel van het Reve, Parool, 03-06-1969)
• In Pressers geschiedschrijving komt zijn literaire inslag duidelijk naar voren; dat maakt dat hij meer geïnteresseerd is in individuele mensen dan in systemen. Zijn scepticisme en zijn neiging tot ontmaskering in de geschiedenis zijn ook terug te vinden in zijn werk voor de vrijdenkersbeweging. Bekend was ook zijn humor, die hem drie detectives deed schrijven, een ongepubliceerde roman en tal van scabreuze verzen, eveneens ongepubliceerd. (Jan Bank, Volkskrant, 01-05-1970)
• Al zijn merkwaardigheden, en dat zijn er nogal wat, lijken voort te komen uit zijn milieu. Zijn bangigheid, zijn onhandigheid, zijn eenzelvigheid (hij was nergens lid van en bezocht nooit vergaderingen), zijn eerbied voor rangen en standen (tot zijn dood toe was hij enigszins onder de indruk van zijn eigen professoraat) lijken allemaal samen te hangen met zijn geboorte op het Waterlooplein als kind van een joodse diamantbewerkersfamilie waarin niemand meer dan lagere school genoten had. (Karel van het Reve, VN, 03-08-1985)
• Presser was puur een virtuoos van de literatuur, een jongleur rond de omgevallen boekenkast. Zijn nog altijd als treinen lezende boeken over Napoleon en Amerika zijn in feite uiterst geraffineerde, door schitterende persoonlijke nuances gekruide neerslagen van lectuur. Presser las graag een dik boek over een speciaal onderwerp om daar triomfantelijk met één detail uit te voorschijn te komen dat hij als boutade, debunkende anekdote of precies op de juiste plaats ergens in een eigen boek kon doseren. (Martin Ros, Hervormd Nederland, 26-11-1988)
• In een bijzonder goed stuk in Het Parool heeft Karel van het Reve zijn vroegere leraar geschiedenis van het gymnasium trachten te typeren. Hij schrijft onder meer dat Presser, als een goed schoolmeester, veel voorlas. Je zou nu van de schrijver Presser kunnen zeggen dat hij is blijven voorlezen; geschiedschrijven is in veel gevallen voor hem een geschiedenis vertellen, een boeiende of een gruwelijke. (Kees Fens, De hemel is naar beneden gekomen', blz. 19)
• De eerste zin van professor Presser in diezelfde maand betrof de zondeval van de Duitse intellectueel en het eerste boek waar hij mee wapperde (hij had altijd een hele stapel bij zich) was La Trabison des clercs van Benda. Zo begon zijn fascinerende collegereeks over de Duitse geschiedenis vanaf 1870, waarin hij het politieke bedrijf inclusief de rol van grote staatslieden inzichtelijk maakte als vaak amateuristisch improviserend en kortzichtig mensenwerk. (Ed van Thijn, Het verhaal, blz. 71)
• 'Dit boek behelst de geschiedenis van een moord. Een moord, tevens massamoord, op nimmer gekende schaal, met voorbedachten rade en in koelen bloede gepleegd.' Het zijn de openingszinnen van Ondergang - De vervolging en verdelging van het Nederlanse Jodendom 1940-1945. Een tweedelig, ruim 1.000 pagina's tellende studie van de Joodse historicus Jacques Presser uit 1965. Het boek sloeg in als een bom. In een jaar tijd werden er meer dan 140.000 exemplaren van verkocht. Ondergang is door velen getypeerd als een keerpunt. Een breed publiek werd zich ineens bewust van de aard en de omvang van de catastrofe die zich had voltrokken. Vanaf midden jaren zestig kwam in de herinnering aan de oorlog de Jodenvervolging steeds centraler te staan. (Enno van der Eerden, De Parelduiker, 2018 nr. 5, blz. 2)
• Op het Vossius Gymnasium maakte ik mee hoe de door mij zo bewonderde leermeester Jacques Presser in debat ging met een NSB-jongen; Presser gedroeg zich bij die gelegenheid kruiperig, vleierig, onecht: toen al wist ik: hij deugt niet als jood. Presser was een enorme scepticus, en daarbij voor alles humanist - hij ontkende in wezen zijn jodendom. (Loes Arnon in 'Ik heb niets tegen antisemieten, ik lééf ervan' van Ischa Meijer (2020)

Mijn favoriete citaat

Het is toch wel zaak, dat ik vóór alles een plank voor me neerzet
met de woorden erop: Ik ben niet gek.
Daar kan ik bepaald niet buiten.
Ik meen oprecht bij mijn verstand te zijn
en het enige, wat me nog zou kunnen verontrusten,
is de behoefte, dit aldoor weer uit te spreken.
(De nacht der Girondijnen, blz. 9)

Bronnen o.a.

• Lexicon van de moderne Nederlandse literatuur (1978)
• Querido's letterkundige reisgids van Nederland (1982)
• Spectrum Nederlandstalige auteurs (1985)
• De vijftig boekenweekgeschenken (1985)
• Winkler Prins lexicon van de Nederlandse letterkunde (1986)
• Prisma uittrekselboek Nederlandse literatuur1945-1980 (1987)
• Prisma van de pseudoniemen (1992)
• De nacht der Girondijnen, De grote lijsters (1996)
• Uittreksel top-100
• Encarta '98 (1997)
• Hans Heesen e.a., Waar ligt Poot (1997)
• Moorden met woorden. Honderd jaar Nederlandstalige misdaadliteratuur (2000)
• Schrijvers. 2000 auteurs van de 20e eeuw van A tot Z (2002)
• Website van de Koninklijke Bibliotheek (mei 2022)