• Home
• Bibliografieën
• Citaten
• Weblog
• Raban

• Profiel
• Werk
• Prijzen
• Opmerkingen
• Anderen over
• Citaat
• Bronnen

Anton Constandse

Profiel

Achternaam: Constandse
Roepnaam: Anton
Voornamen: Anton Levinus
Geboren: 13-09-1899
Te: Brouwershaven
Overleden: 23-03-1985
Te: Den Haag

Pseudoniemen: Anton Constance publiceerde 'De universiteit jubileert' onder het pseudoniem Dr. A. Elsée. Hij gebruikte het pseudoniem Marius Dozy voor de nooit gepubliceerde detective 'De dood van Napoleon Conti'.

Werk

Proza

• De schande (1928)
• De autobandieten (1935)
• De Bonnot-groep. Sociale roman (heruitgave van 'De autobandieten') (1977)

Naslagwerken

• Aperçu de la grammaire française (1940)
• Petit vocabulaire français (1940)
• A. Constandse leverde bijdragen aan Onze jaren (1972-1974)
• A. Constandse leverde bijdragen over geschiedenis en geografie van Latijns-Amerika aan de Grote Spectrum Encyclopedie (24 dln, 1974/1979)
• A. Constandse leverde bijdrage aan de Winkler Prins jaarboeken (1974-1976)
• A. Constandse leverde bijdragen over sociale geografie aan de Grote Winkler Prins Encyclopedie (25 dln, 1979/1984)
• A. Constandse leverde een bijdrage over 'Internationale ontwikkelingen' aan de Grote Nederlandse Larousse encyclopedie decennium serie, deel: 'De jaren '70' (1980)
• Een bijdrage: 'Netherlands, Unbelief in the' in 'The Encyclopedia of Unbelief', red Gordon Stein (1985)

Essays/brochures/studies

• Weg met de vakorganisaties (1922)
• De ellende der religie: strijdschrift tegen `De middaghoogte' en Dr. A.H. de Hartog (1923)
• God is het kwaad (1924)
• Socialisme tegenover godsdienst (1924)
• Welke partijen zullen ontwapenen (1925)
• De waarheid over Rusland (1925)
• Ludwig Feuerbach en zijn wijsbegeerte van het atheïsme (1925)
• F.D. Nieuwenhuis als opvoeder (1926)
• Grondslagen van het atheïsme (1926)
  De hoofdstukken verschenen in hetzelfde jaar ook als losse brochure:
  - Ontstaan en wezen der religie (1926)
  - Ontwikkeling en ontbinding van den godsdienst (1926)
  - De boeken van het Oude Testament (1926)
  - De boeken van het Nieuwe Testament (1926)
  - Modern bijgeloof (1926)
  - De beteekenis der erotiek (1926)
  - De wetenschappelijke en wijsgeerige erkenning van het atheïsme (1926)
  - Het atheïsme en de zielkunde (1926)
  - Het atheïsme en de zedelijkheid (1926)
  - De maatschappelijke beteekenis van het atheïsme (1926)
• De zelfvernietiging van het Protestantisme (1926)
• De opstand op Java (1927)
• Vakorganisaties en revolutie (1927)
• Het bedrog der S.D.A.P. (1927)
• De S.D.A.P. en de dienstweigering: antwoord aan Ir. J.W. Albarda (1927)
• Kan er een God zijn? (1927)
• Heeft Jezus geleefd? (1927)
• Christus en de romantiek (1927)
• Henrik Ibsen en het Derde Rijk, 1828-1928 (1927)
• De leugen der democratie (1927 of 1928)
• De godsdienst in de caricatuur (1928)
• Heinrich Heine als dichter en denker (1928)
• Leo Tolstoi als revolutionnair (1928)
• Groote persoonlijkheden (Christus en de Romantiek/Henrik Ibsen en het Derde Rijk/Heinrich Heine als dichter en denker) (1928)
• Hedendaagsch bijgeloof. Spiritisme en theosofie (1929)
• De onzedelijkheid der Christelijke huwelijksmoraal (1929)
• Godsdienst is Opium voor het volk (1929)
• Athëistische studies (Hedendaagsch bijgeloof. Spiritisme en theosofie / Heeft Jezus geleefd? / De onzedelijkheid der Christelijke huwelijksmoraal / Godsdienst is Opium voor het volk) (1929)
• Ons vorstenhuis en ons volk (1929)
• Anarchisme (1930)
• Huwelijken worden gesloten in den hemel. Naar aanleiding van het verboden tooneelspel van W. Hasenclever (1930)
• Godsdienstvervolging in Rusland? (1930)
• De revolutie die nadert (1931)
• Crisis, oorlog, revolutie (1932)
• Spinoza en het atheïsme (1932)
• De universiteit jubileert (1932)
• Waarheen gaat Rusland? (1932)
• God, gezin, gezag (1932)
• Nederland, God en Oranje (1932)
• Leven de dooden? (1933)
• Crisis, Christendom en Jodenvervolging (1933)
• Muiterij en honger in Indonesië. De Indische Potemkin (1933)
• Van Calvijn tot Colijn (1933)
• Van Ebert tot Hitler (1933)
• Willem de Zwijger: de Indonesische muiters en de S.D.A.P. (1933)
• Europa's ondergang in bijgeloof en fascisme (1934)
• Verloren illusies en blijvende idealen (1934)
• Arische cultuur en Pruisendom (1935)
• Is de techniek een vloek? (1935)
• Het Plan van den Arbeid (1935)
• De rooftocht in Abessynië. Wat doen wij? (1935)
• Sexuele nood en fascisme (1935)
• Wat drijft Mussolini? (1935)
• Bellamy, het jaar 2000 en de arbeidersklasse (1936)
• Met Moskou ten oorlog? (1936)
• Het Spaanse treurspel (1936)
• Multatuli als hervormer. 1887-1937 (1937)
• Rood fascisme (1937)
• Grondslagen van het anarchisme (1938)
• Kruis of hakenkruis. De Kerkstrijd in Duitsland (1938)
• Sexualiteit en levensleer: de sexuele en politieke psychologie van Dr. W. Reich (1938)
• Een onzer geestelijke voorouders. Spinoza (1946)
• Het probleem van de dood (1946)
• Dertig jaar Sowjet-politiek (1947)
• Geen godsdienst... wat dan? Ons antwoord aan de Wereldraad der Kerken (1948)
• Michael Bakoenin: Russisch rebel: een biografie (1948)
• Het heilig jaar. Petrus en Rome (1949)
• Kort begrip der vrije gedachte (1950)
• L. Feuerbach en zijn kritiek op het christendom (verkorte herdruk) 1951)
• Le baroque espagnol et Calderón de la Barca (proefschrift) (1951)
• Mexico en Midden-Amerika: erflanden van Maja's en Azteken (1957)
• Achter de schermen van de diplomatie: achtergronden van de wereldpolitiek sedert 1933 (1959)
• Het lot belooft geen morgenrood: beeld en balans van onze eeuw (1960)
• Dynastie van staal: honderdvijftig jaar Krupp (1961)
• Josip Broz Tito (1962)
• Gelijk hebben en krijgen: commentaren op Nederlands buitenlandse politiek (met J.L. Heldring, Paul van 't Veer) (1962)
• Chroestsjow (1963)
• Cuba, dictators en rebellen (1964)
• Joegoslavië. Land, volk en cultuur (1964)
• John F. Kennedy (1965)
• Geschiedenis van het humanisme in Nederland (1967)
• Anarchisme van de daad, van 1848 tot heden (1969)
• Communisme en democratie (1969)
• Ideologie en politiek (1971)
• Indo-China, relaas van een tragedie: feiten over Vietnam. Voor het comité Kunstenaars voor Vietnam (1971)
• Vietnam: teksten uitgesproken ter gelegenheid van de Aktie Kunstenaars voor Vietnam, Mei 1971 (met anderen) (1971)
• Kiezen zonder keuze. Beschouwingen over de parlementaire democratie (met anderen) (1971)
• Anarcho-syndikalisme (met A. Lehning) (1971)
• Mao Tse-toeng (1972)
• De vrije mens in een leefbare wereld (1974)
• Geen morgenrood (gewijzigde herdruk van 'Het lot belooft geen morgenrood') (1975)
• Atheïsme, humanisme, socialisme (met W. van Dooren) (1975)
• De jaren der verleugening: internationale politiek sinds 1945 (1975)
• De alarmisten, 1918-1933: politieke teksten, gedichten, essays en tekeningen uit de anarchistische tijdschriften "Alarm" en "Opstand" (1975)
• Bevrijding door verachting: essays (1976)
• Nieuwe gevaren bedreigen onze vrijheid (1976)
• Anarchisme. Cyclus van lezingen gehouden in het kader van het studium generale programma aan de Katholieke Hogeschool te Tilburg (met Arthur Lehning en Rudolf de Jong) (1976)
• 120 jaar vrijdenkers beweging: De Dageraad: De Vrije Gedachte (1976)
• Achter de schermen van de diplomatie. Achtergronden van de Tweede wereldoorlog en zijn gevolgen (heruitgave van 'Achter de schermen van de diplomatie', met nieuwe ondertitel) (1976)
• Vrij-denken (verkorte herdruk van 'Kort begrip der vrije gedachte') (1976)
• Anarchisme (1977)
• Eros: de waan der zinnen: essays (1977)
• Multatuli en Spinoza (tekst rede) (1977)
• Grondgedachten van het atheïsme (heruitgave van 'Grondslagen van het atheïsme') (1978)
• Anarchisme: inspiratie tot vrijheid: essays (1979)
• Geen morgenrood (heruitgave van 'Het lot belooft feen morgenrood') (1979)
• De Derde Wereldoorlog: analyse van de voorbereidingen (1980)
• Oranje zonder mythe (1980)
• Het weerbarstige woord: essays (1981)
• Leven op een vulkaan: recepten tegen doemdenken: tekst van drie radioprogramma's van het Humanistisch Verbond (1982)
• Het soevereine ik: het individualisme van Lao-tse tot Nietzsche (1983)
• Multatuli en Johannes van Vloten (1984)
• De bron waaruit ik gedronken heb: herinneringen van een vrijdenker (1985)
• De paus in Nederland: een ongewenste gast (1985)
• Opstand: revolutionnair maandblad (fotomechanische herdruk van het gelijknamige tijdschrift: Jrg. 1, no. 1 (1 juli 1926) t/m jrg. 3, no. 4 (20 nov. 1928)) (2011)
• Alarm: anarchistisch maandblad (fotomechanische herdruk van het gelijknamige tijdschrift: Jrg. 1 (mei 1922) t/m jrg. 3, no. 6 (1 juli 1926) (2012)

Vertalingen/bewerkingen

• Vertellingen van Cervantes (1949)
• Bernard Charbonneau, Teilhard de Chardin. Profeet van een totalitair tijdperk (1966)
• Paul Lafargue, Het recht op luiheid, gevolgd door De Godsdienst van het Kapitaal en Pius IX in de Hemel (1974)

Anton Constandse schreef een voorwoord/inleiding/nawoord voor

• W. Havers, Open brief aan de leden van de Tweede Kamer der Staten Generaal en aan het Nederlandsche volk over de onzedelijkheid in den Bijbel (1927)
• F. Domela Nieuwenhuis. Gedenkboek over de jaren 1885 en 1887. Bijeenverzameld uit de Bildtsche Courant door J.W. de Boer te St. Annaparochie. Verslagen van redevoeringen door D.N. in 1885 en daarop volgende discussies; voorafgegaan door een voorwoord of inleiding, benevens het een en ander van het veelbewogen jaar 1887 (1935)
• E.O. Reischauer, Geschiedenis van Japan (1961)
• Mao Tse-toeng, Guerrilla-oorlogvoering (1965)
• M. Jacobs, J. Molegraaf, H. Pauli e.a., Mexico zwartboek. Verslag van een demokratie 1968/1970 (1970)
• Dogan Özgüden, Turkije, fascisme en verzet (1973)
• Sal Santen, ¡Adiós compañeros! Politieke herinneringen (1974)
• Rudolf Augstein, Jezus mensenzoon (1974)
• Mirjam Buffing e.a., 'Latijns-Amerika: de geschiedenis van Latijns-Amerika na 1945: reportages, memoires, documenten' (1975)
• Jan Post, De goede God? Kom nou! (1979)
• Derk Ploeger, Cathrien Ploeger-Eimers (red.), Dagelijks leven in de vrij-socialistische beweging in Groningen door hen zelf verteld (1979)
• Etienne de la Boétie, De vrijwillige slavernij (1980)
• Almar Tjepkema, Bob van Opzeeland (red.), Stephan Kraan. De muesli bloeit. Uit het dagboek van een totaalweigeraar (1982)
• E. Boekraad e.a. (red.), Latijns Amerika jaarboek 1 (1983)
• Martin Braem, Cuba: het onkruid in de achtertuin. Politieke en ekonomische krachtlijnen van de Cubaanse revolutie (2e herz. druk; 1983)

Bloemlezingen

Tonen

Tijdschriften

• In 1917 begon Constandse (met twee mede-scholieren) het maandblad voor scholieren Minerva, later is de naam veranderd in 'Psyche'.
• In 1927 kreeg hij - vanwege zijn anarchistische ideeën in een artikel in 'De vrije socialist' - twee maanden gevangenisstraf.
• Anton Constandse was redacteur van 'Eb en Vloed', 'Alarm', 'De Nieuwe Cultuur', 'Opstand', 'Dageraad', 'De Vrije Arbeider'.
• In 1936 bracht hij voor 'De Dageraad' verslag uit van de Spaanse Burgeroorlog.
• Constandse werkt in 1945 enkele maanden bij de afdeling Voorlichting van het Militair Gezag, als redacteur van de 'Revue van Buitenlandse Stemmen'.
• Anton Constandse was redacteur buitenland van het 'Algemeen Handelsblad'.
• Anton Constandse schreef voor 'Morgenrood', 'De Toekomst', 'De wapens neder', 'De Arbeider', 'De Vrijdenker', 'Recht voor Allen', 'De Groene Amsterdammer', 'Vrij Nederland', de 'Nieuwe Linie', 'Bzzlletin', 'Spiegel Historiael', 'Hollands Diep', 'Maatstaf'.
• Anton Constandse verzorgde vanaf januari 1962 de buitenlandse kroniek in 'De Gids'. Van januari 1965 tot 1982 was hij redacteur.
• Anton Constandse was hoofdredacteur van 'Mens en Wereld' (1968-1969).
• Anton Constandse was van 1973 tot 1983 Redacteur van 'De As'.

Over Anton Constandse

• J. H. Scheps, 'Materialisme en levensinzinking : enkele opmerkingen aan het adres van den heer A. L. Constandse naar aanleidng van diens brochure "De ellende der religie"' (1925)
• J. H. Scheps, 'Slavendienst of heldendom : Constandse's aanval (Socialisme tegenover godsdienst) afgeslagen' (1927)
• 'De Gids' gaf in 1969 (jrg. 132, nr. 6/7) én in 1979 (jrg. 142, nr. 6/7) een A.L. Constandse-nummer uit. Het nummer van 1979 (Anton Constandse 80) wordt geheel gevuld door Constandse zelf met artikelen waarin hij terugkijkt op zijn leven.

Voorzijde 'De Gids' 6/7 1979	Achterzijde 'De Gids' 6/7 1979

• 'Anton Constandse tachtig jaar: verantwoording: (kleine bibliografie)' (1979)
• 'Ik sta tegenover niets neutraal': Bram van der Lek in gesprek met Anton Constandse in 'Bzzlletin 68' (september 1979)
• 'Voor Anton Constandse: voordrachten, gehouden op 24 september 1979 in Theater De Appel te Scheveningen bij de viering van diens tachtigste verjaardag' (met bijdragen van o.a. H.J.A. Hofland en Harry Mulisch) (1980)
• 1 gedicht: 'Anton Constandse (1899)' in 'Waarom ik geen Neerlandistiek studeer. Schrijverssonnetten' van Jan Kal (1980)
• Een interview met Anton L. Constandse in 'Sprekend gedacht' van Frans Boenders (1980)
• 1 hoofdstuk: 'Over 'sympathie', 'antipathie' en 'medeleven', Naar aanleiding van een uitspraak van A.L. Constandse' in 'De laatste deur' van Jeroen Brouwers (1983)
• 1 privé-foto met begeleidende tekst van Rudolf Geel in 'De gevoelige plaat', redactie Lisa Kuitert en Mirjam Rotenstreich (1995)
• Hans Ramaer, 'Het individualisme van Anton Constandse' (1995)
• Bert Gasenbeek, Rudolf de Jong, Pieter Edelman, 'Anton Constandse: leven tegen de stroom in' (1999)
• Henny Buiting, 'Herenboer, anarchist en sociaal-democraat', in 'Onvoltooid Verleden' nr. 9 (juli/aug 2000)
• 2 zkv's over Anton Constandse in 'Bordeaux met ijs' van A.L. Snijders (2008)

Diversen: (Zonder een schijn van volledigheid)

• De VPRO gaf in 1972 de LP 'De dood' uit met daarop een gesproken essay van Constandse.
• Cabaret Don Quishocking bracht in de voorstelling 'Afscheidtoernee 1' (1976 /1977) het lied 'Wie wil er dansen met Anton Constandse'. Het nummer staat ook op de dubbel-LP met dezelfde titel.
• Sinds 1987 wordt jaarlijks (op een datum in de buurt van zijn geboortedag) in Rotterdam de 'Anton Constandse-lezing' gehouden, georganiseerd door vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte.
• Een portret (olieverf op doek) van Anton Constandse door Jan Roëde, gemaakt in 1980, in 'Schrijversportretten', samengesteld door Sjoerd van Faassen, Pauline Bloemsma en Hester Quist (2010)

Literaire prijzen

• Dr. J.P. van Praag-prijs 1973 van het Humanistisch Verbond, omdat hij tallozen bewust heeft gemaakt van de waarden van het vrije denken en het humanisme.
• Culturele prijs van Zuid-Holland 1981, toegekend voor de niet aflatende wijze waarop hij aandacht heeft gevraagd voor de grondslag en voorwaarde van alle cultuur: vrijheid.

Opmerkingen

• De ouders van Anton Constandse hadden een hotel, een café en een winkel met kantoorbehoeften in Brouwershaven.
• Zijn vader overleed in 1904.
• In 1907 verhuisden ze naar Den Haag, Atjehstraat. Zijn moeder nam daar een broodwinkel over.
• Anton Constandse leerde voor onderwijzer (van 1914-1916 in Dordrecht en van 1916-1918 in Den Haag) en haalde de MO-akte Frans (MO-A1927, MO-B 1931)) en Spaans (1945). Hij gaf privélessen.
• Hij werd lid van de Kweekelingen Geheelonthoudersbond (KGOB) en maakte kennis met Koos Vorrink.
• Anton Constandse zat tien maanden in de werkinrichting Veenhuizen wegens een veroordeling voor heling. Hierdoo kon hij (waarschijnlijk) geen bewijs van goed gedrag krijgen (en dus geen aanstelling in het onderwijs).
• 18 mei 1921 trouwde Constandse met Johanna van Harselaar. Ze scheidden op 11-06-1926.
• In 1927 kreeg hij - vanwege zijn anarchistische ideeën in een artikel in 'De vrije socialist' - twee maanden gevangenisstraf. Ook later werd hij mog wel eens in hecgtenis genomen, bijvoorbeeld in 1934 na een 'opruiende redevoering' in Noord-Holland.
• In de jaren dertig verkocht Anton Constandse zelfgeschreven vijf-cents brochures.
• Anton Constandse trouwde op 16-11-1938 met Gerarda Hendrika van der Gaag. Ze kregen één zoon.
• Op 07-10-1940 werd hij, gelijk met meer dan honderd andere intellectuelen, door de Duitsers gearresteerd.
• Anton Constandse zat gevangen in de kampen Buchenwald, Sint Michielsgestel (twee keer), Haaren en Vught.
• Op 17-09-1944 (Dolle Dinsdag) lieten de Duitsers hem vrij. Hij reisde naar Den Haag, waar hij met zijn gezin de hongerwinter meemaakte.
• Anton Constandse voltooide op 22-02-1949 cum laude de universitaire studie Spaans en Frans.
• Op 20-11-1951 promoveerde hij cum laude op 'Le baroque espagnol et Calderón de la Barca'.
• Anton Constandse werd in 1957 lid van het hoofdbestuur van het Humanistisch Verbond.
• Anton Constandse was commentator bij de VPRO.
• Anton Constandse overleed aan een hartaanval.
• Hij werd op 26-03-1985 in stilte gecremeerd in Crematorium Ockenburg. Zijn asbus is bijgezet in graf A 2445 op Begraafplaats Oud Eik en Duinen in Den Haag.

Anderen over Anton Constandse

• Mulisch noemde hem: 'Erasmus van de anarchie'.
• Te hopen valt dat wij in deze vege tijden schakels van Constandses taaiheid vinden om dit gedachtengoed aan de komende generaties over te reiken. (Frans Boenders, VN, 22-09-1979)
• Het is dan ook zo dat bij het overlijden van iemand als Constandse al wat zich nu progressief noemt even de adem moet inhouden en er goed aan doet te bedenken dat het mensen als Constandse zijn geweest die, vaak op eenzame posten en door hun generatiegemoten bar slecht begrepen, een intellectuele ruimte hebben bevochten waar thans velen hun vordeel mee doen. Ze hadden een fijne neus voor de waan van de dag, ook als die zich in progressieve tooi hulde. (Han Lammers, Volkskrant, 26-03-1985)
• Hem lezend, je hem herinnerend, soms denkend zijn stem weer te horen, zou je ook kunnen zeggen, dat hij nooit iets anders heeft gedaan: door een luchtledig, over een wiebelende plank gaan, naar een venster waarachter nieuwe hoop geboren wordt. (Mies Bouhuys, lezing: Herinneringen aan Anton Constandse)
• Anton Constandse (1899)
  
  Mijn neef woonde op 61 rood.
  57 was de ballenpikker.
  Voor Opaatje, een soort vogelverschrikker,
  was dit stuk Zonnebloemstraat als de dood.
  
  Toen ik een plastic bal, geen leren knikker,
  bij een partijtje richting putje schoot,
  vloog deze schuin en hoog over de goot
  in Opaatje z'n voortuin. Slechte mikker.
  
  Ik deed het tuinhek, hij de voordeur open.
  Hij greep de bal, terwijl ik achterbleef
  met lege handen, stomme neef van Kal!
  
  Sindsdien zijn er zo'n twintig jaar verlopen,
  sinds Opaatje Bevrijdend denken schreef.
  O Anarchsime van de daad: dag bal.
  
  (Jan Kal, uit: Waarom ik geen Neerlandistiek studeer)

Mijn favoriete citaat

Het christendom berust op een aantal mythen en symbolen,
ontleend aan jodendom en heidendom,
waaraan theologen en kerkvaders zin hebben gegeven,
ze zelfs verheven hebben tot historische waarheden,
zonder daaraan zelf te geloven.
(A. Condstandse, De Gids 6/7 1979, blz. 385)

Bronnen o.a.

• De Gids (nr. 6/7, 1979)
• Spectrum Nederlandstalige auteurs (1985)
• Nederlandse literaire prijzen 1880-1985 (1986)
• Hans Heesen e.a., Waar ligt Poot? (1997)
• Anton Constandse - website (zie 'links')
• Website van de Koninklijke Bibliotheek (november 2018)