• Home
• Bibliografieën
• Citaten
• Weblog
• Raban

• Profiel
• Werk
• Prijzen
• Opmerkingen
• Anderen over
• Citaat
• Bronnen

J. Bernlef

Profiel

Achternaam: Bernlef
Initiaal: J.
Geboren: 14-01-1937
Te: Sint-Pancras
Overleden: 29-10-2012
Te: Amsterdam
Pseudoniem(en): J. Bernlef is het pseudoniem van Hendrik Jan Marsman. Zijn eerste gedichten in tijdschriften ondertekende hij nog met Henk Marsman.
Vanaf september 2002 publiceerde hij onder het pseudoniem Bernlef (dus zonder de J.)
J. Bernlef gebruikte ook de pseudoniemen Ronnie Appelman, Simon de Haan en Cas de Vries.

Hij koos een pseudoniem omdat zijn naam 'nauwkeurig gelijkluidend is aan de naam van een zeer bekend Nederlands dichter'.
Het pseudoniem 'Bernlef' is ontleend aan de blinde Friese dichter 'Bernlef' uit de achtste eeuw. Van deze 'Bernlef' is verder weinig bekend. Boven de westelijke doorgang van de Martinitoren in Groningen staat een beeld van deze 'Bernlef'.

Werk

Poëzie

• Kokkels (1960)
• Morene (1961)
• Dit verheugd verval (1963)
• Ben even weg (1965)
• Het strikken van een das: voor Ed. Hoornik (in eigen beheer, 3 ex.) (1965)
• Bermtoerisme (1968)
• Souvenirs d'enfance (teksten bij muziek van L. Andriessen) (1969)
• Het testament van De Vliegende Hollander, gevonden op een vliegveld en bevattende 16 liederen (1969)
• Drie schietoefeningen (in de richting van Gerrit Kouwenaar) (1970)
• Hoe wit kijkt een eskimo (1970)
• Grensgeval (1972)
• De stoel : een verzameling (1973)
• 5 electrische dichters (met Deelder, Schippers, Wap & R. Waskowsky) (bibliofiel, 500 ex.) (1973)
• Brits (1974)
• Zwijgende man (1976)
• Tijdens het roken (bibliofiel, 25 ex.) (1976)
• Gedichten 1960-1970 (1977)
• De kunst om tweedst te zijn (bibliofiel, 100 ex.) (1977)
• Dichtbij (bibliofiel, 25 ex.) (1978)
• Stilleven (1979)
• De kunst van het verliezen (1980)
• Alles teruggevonden, niets bewaard (1982)
• Winterwegen (1983)
• Schoenen (bibliofiel, 60 ex.) (1984)
• Zelfportret (bibliofiel, 117 ex.) (1984)
• Verschrijvingen (prozagedichten) (1985)
• Wolftoon (1986)
• Voorecho (bibliofiel, 150 ex.) (1987)
• Verzwegen visioen. Tombe voor Pieter Janszoon Saenredam (bibliofiel, 115 ex.) (1988)
• Geestgronden (1988)
• Gedichten 1970-1980 (1988)
• Bronkop (bibliofiel, 100 ex.) (1989)
• De noodzakelijke engel (1990)
• Niemand wint (1992)
• Voor eigen rekening: zestien kwatrijnen (bibliofiel, 225 ex.) (1992)
• Obdam (bibliofiel, 125 ex.) (1992)
• De witte stad (1992)
• Vreemde wil (1994)
• Noach's ark (met anderen) (bibliofiel, 60 ex.) (1995)
• Aanwezig afwezig (met Eva Gerlach) (bibliofiel, 100 ex.) (1996)
• Achter de rug, Gedichten 1960-1990 (1997)
• Aambeeld (1998)
• Kokkels & Stenen spoelen. Verzen & verhalen (2000)
• Bagatellen voor een landschap (2001)
• Hetzelfde anders (bibliofiel, 60 ex.) (2003))
• Kiezel en traan (2004)
• Twee albumbladen (bibliofiel, 69 ex.) (2007)
• Dwaalwegen (2008)
• Kanttekeningen (2010)
• Zeegang (met Hans Tentije) (bibliofiel, 110 ex.) (2011)
• In omgekeerde richting (met Hans Tentije) (2011)
• Het vrije veld (bibliofiel, 18 ex.) (2012)
• Voorgoed: gedichten 1960-2010: een keuze (2012)
• Erik Satie (ansichtkaart) (2013)
• Reflecties (2016)
• Alberto Giagometti (bibliofiel, 15 ex.) (2021)

Proza

• Stenen spoelen (verhalen) (1960)
• De overwinning: het verslag van een nederlaag (1962)
• Onder de bomen (verhalen) (1963)
• Stukjes en beetjes (1965)
• In 't nest met de rest 1 (1965)
• Paspoort in duplo (1966)
• De schoenen van de dirigent en twee andere teksten (1966)
• De schaduw van een vlek (verhalen) (1967)
• De pyromaan (met Carl Olf Berhardsson en Bob Langestraat) (1967)
• De dood van een regisseur (1968)
• In 't nest met de rest 2 (1965)
• De verdwijning van Kim Miller (verhalen) (1969)
• Het verlof (1971)
• Rondom een gat, een winterboek (1971)
• De maker (1972)
• Sneeuw (1973)
• Hondedromen (verhalen) (1974)
• Blijft? Een stoel die omvalt een stoel (bibliofiel, 100 ex.) (1974)
• Het komplot (verhalen, verzamelbundel) (1974)
• De taal van het hart. Een alfabet (1974)
• Meeuwen (1975)
• De man in het midden (1976)
• Anekdotes uit een zijstraat (verhalen) (1978)
• Over kleiner worden (nieuwjaarsgeschenk, 100 ex.) (1981)
• Onder ijsbergen (1981)
• Regen: een keuze uit de verhalen (1982)
• Hersenschimmen (1984)
• Publiek geheim (1987)
• Drie eilanden (Sneeuw/Meeuwen/Onder ijsbergen') (1987)
• In gesprek met Giorgio Morandi (bibliofiel, 99 ex.) (1987)
• Vallende ster (1989)
• Achterhoedegevecht (derde, herziene, druk van 'Stukjes en beetjes') (1989)
• Doorgaande reizigers (1990)
• Verborgen helden: de verhalen van J. Bernlef (1991)
• De witte stad (1992)
• Eclips (1993)
• Cellojaren (verhalen) (1995)
• Aanwezig afwezig (met Eva Gerlach) (bibliofiel, 100 ex.) (1996)
• Verloren zoon (1997)
• Schijngestalten (Hersenschimmen/Vallende ster/Eclips) (1997)
• Onbewaakt ogenblik (1998)
• Meneer Toto-tolk (Jaarwisselingsgeschenk) (1999)
• Boy (2000)
• Tindemans' dilemma (1999)
• Kokkels & Stenen spoelen. Verzen & verhalen (2000)
• Bernlefs beste volgens Bernlef (verhalen) (2000)
• Tegenliggers: portretten en herinneringen (2001)
• Verbroken zwijgen (verhalen) (2002)
• Buiten is het maandag (2003)
• Een jongensoorlog (herschreven versie van 'Achterhoedegevecht') (2005)
• De onzichtbare jongen (2005)
• Hoe van de trap te vallen: Jazzverhalen (2006)
• Op slot (2007)
• Het begin van tranen (verhalen) (2008)
• De pianoman (boekenweekgeschenk 2008)
• De rode droom (2009)
• Geleende levens (De rol van zijn leven/Geleend leven/Eeuwige roem) (2010)
• Een vriend van vroeger (verhalen) (2010)
• Hondendromen (2011)
• De een zijn dood (2011)
• Help me herinneren (verhalen) (2012)
• Onbewaakt ogenblik (2012)
• Wit geld (verhalen) (2014)
• Een onschuldig meisje (2015)
• Een avond in augustus, het geef niet welke (citatenkaart) (2016)
• Doe maar of je thuis bent (2019)

Brieven

• 52 brieven van Jan Hanlo aan J. Bernlef in Jan Hanlo, 'Brieven 1931-1962' (1989)
• 17 brieven van Jan Hanlo aan J. Bernlef in Jan Hanlo, 'Brieven 1963-1969' (1989)
• CC. Een correspondentie (met Remco Campert en Theo Loevendie) (2011)
• 1 brief aan J. Bernlef in 'Bleib gesund! Brieven' van Heere Heeresma (2015)

Toneel

• Sterf de moord ofwel val dood (1973)
• 'Blijft? een stoel die omvalt een stoel' (biblioifel, 100 ex.) (1974)
• In verwachting (1975)
• Deuren (1977)
• De kunst om tweedst te zijn (biblioifel, 100 ex.) (1977)
• Moederziel alleen (biblioifel, 100 ex.) (1977)
• Hand... (bibliofiel, 100 ex.) (1978)
• Nachtrit (1979)
• Voetnoten (muziektheater) (1986)
• Ophelia (2009)

Hoorspelen

• De Bajessymfonie (NOS, 1983)
• Tot horen en zien (KRO, 1983)
• J. Bernlef in gesprek met Giorgio Morandi (KRO, 1986)
• Publiek geheim (TROS, 1989)
• Esther (TROS, 1995)

Overige non-fictie

• Wat zij bedoelen (met K. Schippers, interviews) (1965)
• Een cheque voor de tandarts (documentaire, met K. Schippers) (1967)
• Charles Ives (met Reinbert de Leeuw) (1969)
• Het testament van de Vliegende Hollander (pamflet, 1969)
• Wie a zegt (1970)
• Ga jij de klas maar uit. Informatie over de Nederlandse literatuur na 1945 (1970)
• Holland Dada (met K. Schippers) (1974)
• Bajesmaf, een bijzonderhedenboek over Nederlandse gevangenissen (met S. Zuyderland) (1974)
• Een prop is minder dan niets (1978)
• Siet Zuyderland (catalogus Nederlands/Frans, vertaald door Jean Warie) (1978)
• Het ontplofte gedicht: over poëzie (1978)
• Ik heb een vlinder gezien (met anderen) (1979)
• Over schrijven, lezen en kijken (met anderen) (1979)
• De ruïnebouwer (1980)
• Perfektie met een gaatje (1981)
• Marinus Fuit, Jörg Remé, Har Sanders, Siet Zuyderland: Gemeente Museum, Arnhem '82 16/10-28/11 (met anderen) (catalogus, 1982)
• Op het tweede gezicht / droge naald (met L. Claus) (bibliofiel, 50 ex.) (1982)
• Jam session, Piet Klaasse, portraits of jazz and blues musicians drawn on the scene (1984)
• Inleiding tot de kennis van A. Alberts (met K. Schippers en K. Fens) (1986)
• Op het noorden (1987)
• In gesprek met Giorgio Morandi (bibliofiel, 99 ex.) (1987)
• De familie Van Bennekom (met anderen) (1990)
• Ontroeringen (1991)
• Jazz (heruitgave van 'Jazz 1955-1959') (1991)
• Schiet niet op de pianist: over jazz (1993)
• De losse pols (1998)
• Haalt de jazz de eenentwintigste eeuw? (1999)
• Ons aller geheugen (rede, keerdruk met 'Twee minuten' van Hagar Peeters) (2005)
• De tweede ruimte: over poëzie (2010)
• Gedroomde ruimte (met anderen) (2012)
• Albert Speer, de ruïnebouwer (heruitgave van 'De ruïnebouwer') (2013)

Vertalingen/bewerkingen

• Stig Dagerman, Het verbrande kind (1962)
• 1 gedicht van K. Schwitters: 'Alfabet op de rug gezien' in 'Barbarber een keuze uit dertig nummers', door J. Bernlef, G. Brands en K. Schippers (1964)
• Stig Dagerman, Natte Sneeuw (1965)
• Per Olof Sundman, Twee dagen, twee nachten (1968)
• Marianne Moore, Een veldmuis in Versailles (1968)
• Het land Coitha (4 delen, deel 3 is niet door Bernlef vertaald) (1969-1978)
• Trevanian, De Eiger killer (1973)
• Per Olov Enquist, Het record (1973)
• Olle Högstrand, Uit doorgaans betrouwbare bron (1977)
• Sven Lindqvist, Wu Tao-tzu, een mythe (1980)
• Elizabeth Bishop, Een wonder als ontbijt: 9 gedichten (1980)
• Lars Gustafsson, Het vaderland onder de aarde : 17 gedichten en een naschrift (1980)
• Lars Gustafsson, De dood van een imker (1981)
• Het grote land Coïtha: erotische verhalen uit Zweden (gekozen en vertaald door J. Bernlef) (1983)
• Tobias Berggren e.a., Vanzelfsprekend natuurlijk (met anderen) (1984)
• Peter Huchel, Geen antwoord (1985)
• Tomas Tranströmer, Zwarte ansichten (bibliofiel, 500 ex) (1985)
• Tomas Tranströmer, Den bortglömde kaptenen = De vergeten kapitein (bibliofiel keerdruk, 15 ex.) (1985)
• Lawrence Raab, De verzamelaar van koud weer (1986)
• Per Olof Sundman, De waarnemer en andere verhalen (1987)
• Een vertaling van Bernef in 'Zweeds verhaal: achttien moderne Zweedse schrijvers' (1987)
• J. Bernlef vertaalde 3 gedichten van Tomas Tranströmer uit het Zweeds, opgenomen in de 'Spiegel Internationaal, Moderne poëzie uit 21 talen' (1988)
• Tomas Tranströmer, 17 gedichten (bibliofiel, 500 ex.) (1988)
• Lars Gustafsson, De stilte van de wereld voor Bach (1988)
• Tomas Tranströmer, Het wilde plein. Gedichten 1948-1990 (1992)
• 1 gedicht 'Audiëntie bij de muze' van Lars Gustafson in '25e Poetry International / 6e Poetry on the road, Enschede 1994' (1994)
• 1 gedicht: 'Nocturne' van Tomas Tranströmer in '26e Poetry International / Poetry on the road 1995' (1995)
• John Ashbery, De mandril op de slagboom : een keuze uit zijn gedichten 1956-1994 (1995)
• Alfabet op de rug gezien (poëzievertalingen) (1995)
• Tomas Tranströmer, De treurgondel (nieuwjaarsgeschenk, 1995)
• Tomas Tranströmer, Namnteckningar = Handtekeningen (bibliofiel, 48 ex.) (1998)
• Lars Gustafsson, Een raadselachtige verdwijning: een keuze uit zijn gedichten 1950-1996 (1999)
• Lennart Sjögren, Oog om oog (1999)
• Bernlef vertaalde werk van Charl-Pierre Naudé (Tirade, 2000)
• 1 vertaald gedicht: 'Droomgedicht' van Lars Gustafson
• in 'Eenenvijftig stemmen uit de wereldpoëzie', samengesteld door Kathinka van Dorp (2001)
• Carl-Erik af Geijerstam, Met ingehouden adem (2001)
• Tomas Tranströmer, De herinneringen zien mij: verzamelde gedichten, memoires (2002)
• Patrick Modiano, Een stamboek (2005)
• Lennart Sjögren, De vogeljagers (2006)
• Lars Gustafsson, Een tijd in Xanadu (2007)
• Teksgen Satie (bibliofiel, 30 ex.) (met F. van Tijn-Zwart) (2019)

Vertaald

• 1 in het Engels vertaald gedicht: 'Just as Well' in 'Post-war Dutch & Flemish Poetry, Poetry Australia', number fifty-two', selected and introduced by R.P. Meijer (1974)
• Werk van J. Bernlef in 'Five contemporary Dutch poets', vertaald door Peter Nijmeijer en Scott Rollins (1979)
• 5 gedichten in James Holmes and William Jay Smith, Dutch interior: Postwar Poetry of the Netherlands and Flanders (vertaald door James S. Holmes, Theo Hermans, Scott Rollins, Peter Nijmeijer) (1984)
• Werk van J. Bernlef in 'Tärningskastet 12' (vertaald in het Zweeds door Lasse Söderberg) (1985)
• Hirngespinste (Duitse vertaling van 'Hersenschimmen' door Maria Csollány) (1986)
• Hjärnspöken (Zweedse vertaling van 'Hersenschimmen' door Per Holmer) (1987)
• Hjernespind (Deense vertaling van 'Hersenschimmen' door Anna Worm) (1987)
• Out of mind (Engelse vertaling van 'Hersenschimmen' door Adrienne Dixon) (1988)
• Chimères (Franse vertaling van 'Hersenschimmen' door Philippe Noble) (1988)
• 9 in het Portugees vertaalde gedichten van J. Bernlef in 'Um mundo claro, um dia escuro. Oito Poetas Hollandeses', vertaald door August Willemsen en Egito Gonçalves (1988)
• Werk van J. Bernlef in 'Helan xiandai shixuan' (Chinese vertaling van moderne Nederlandse poëzie van diverse dichters) (1988)
• Werk van Bernlef in '13 poeti dei Paesi Bassi = 13 dichters uit de Lage Landen', samenstelling en vertaling Karin van Ingen Schenau (1989)
• In het Hongaars vertaalde gedichten van Bernlef verschenen in een Hongaarse tijdschrift.
• En offentlig hemlighet (Zweedse vertaling van 'Publiek geheim' door Per Holmer ) (1989)
• En stjerne falder (Deense vertaling van 'Vallende ster' door Birte Carlé) (1990)
• Secret public (Franse vertaling van 'Publiek geheim' door Philippe Noble) (1990)
• Golden delicious (Poolse vertaling door Jerzy Koch) (1991)
• Jazz (Engelse vertaling van 'Jazz' door Karen Gamester) (1991)
• Stjärnfall, Zweedse vertaling van 'Vallende ster' door Per Holmer) (1991)
• Driftwood house (Engelse vertaling van enkele gedichten door Scott Rollins) (bibliofiel, 100 ex.) (1992)
• Public secret (Engelse vertaling van 'Publiek geheim' door Adrienne Dixon) (1992)
• Jazz 1955 1959 1961 (Duitse vertaling van teksten van Bernlef en van Erik van den Berg, vertaald door Caroline Mähl) (1992)
• Zwischen Eisbergen (Duitse vertaling van 'Onder ijsbergen' door Helga van Beuningen) (1993)
• Formørkelse (Deense vertaling van 'Eclips' door Tim Kane) (1995)
• Hersenschippen verscheen in 1996 in een Japanse vertaling van Koichi Edagawa.
• Eclipse (Engelse vertaling van 'Eclips' door Paul Vincent) (1996)
• Zatmení mozku (Tsjechische vertaling van 'Hersenschimmen' door Olga Krijtová) (1996)
• Förmörkelse (Zweedse vertaling van 'Eclips' door Per Holmer) (1996)
• Kall brand (Zweedse vertaling van 'Koud vuur' (uit 'Cellojaren') en 'Aankomst' (uit 'Verschrijvingen') door Per Holmer) (1997)
• Vargton (Zweedse vertaling van een keuze uit Bernlefs poëzie, vertaald door Per Holmer) (1997)
• Boy (Zweedse vertaling van 'Boy' door Per Holmer) (2001)
• Werk van J. Bernlef in 'Zeleni volk in bakreni dan: antologija sodobne nizozemske kratke proze' (Slovenië) (2004)
• Vertaalde teksten van J. Bernlef in 'The Borderland Project' (2004)
• Karaltilar (Turkse vertaling van 'Hersenschimmen' door Erhan Gürer) (2005)
• Di¸sarisi pazartesi (Turkse vertaling van 'Buiten is het maandag' door Sadik Yemni) (2006)
• In het Engels vertaald werk van Bernlef in 'In praise of navigation: twenrieth century stories from the Dutch' (2007)
• Entre brumas (Spaanse vertaling van 'Hersenschimmen' door Marta Arguilé Bernal) (2010)
• Niewdzieczna pamiec (Poolse vertaling van 'Hersenschimmen' door Alicja Oczko) (2010)
• Hezyunot shav (Israëlsiche vertaling van 'Hersenschimmen' door Ran Hakohen) (2013)
• A still life: selected poems 1960-2010 (Engelse vertaling van 'Voorgoed: gedichten 1960-2010: een keuze' door Scott Rollins) (2016)

J. Bernlef schreef een voorwoord/nawoord voor:

• Eddy van Vliet, Jaren na maart (1986)
• Bert Voeten, Gedichten 1950-1980 (1988)
• Kurt Schwitters, Merz : teksten uit de jaren 1919-1923 (1995)

Bloemlezingen

Tonen

Tijdschriften

• J. Bernlef was met K. Schippers (vriend en later zwager) en G. Brands oprichter en redacteur van 'Barbarber' (1958-1971).
• J. Bernlef debuteerde met het korte verhaal 'Mijn zusje Olga' in 'Hoos'.
• In 1958 werkte Bernlef mee aan het internationale tijdschrift 'A pulp magazine for the dead generation'.
• Samen met K. Schippers interviewde Bernlef auteurs voor 'De Gids'.
• J. Bernlef schrijft literaire kritieken voor dag- en weekbladen, o.a. voor de 'Haagse Post', 'De Groene Amsterdammer', 'Algemeen Dagblad''.
• J. Bernlef was redacteur van 'Raster' (1977-1987)
• J. Bernlef publiceerde in 'Kroniek van Kunt en Kultuur', 'Gedicht', 'Podium', 'Maatstaf', 'De Vlaamse Gids', 'Dietsche Warande & Belfort', 'New Found Land', 'Waddenbulletin', 'Snoecks', 'Bzzlletin', 'Parool', 'Oor', 'Avenue'.

Grote letterboeken:

• Anekdotes uit een zijstraat (1987)
• Hersenschimmen (1988)
• De man in het midden (1990)
• Doorgaande reizigers (1993)
• De witte stad (1993)
• Vallende ster (1994)
• Eclips(1996)
• Cellojaren (1997)
• Verloren (1997)
• Boy (2001)
• Verbroken zwijgen (2003).
• Morgen is het maandag (2004)
• De onzichtbare jongen (2006)
• De een zijn dood (2012)
• Onbewaakt ogenblik (2014)

Over J. Bernlef

• Ed. Hoornik, 'Kanttekeningen / J. Bernlef' in 'Over en weer' (1962)
• Remco Campert e.a., 'Boekje open : Hans Andreus, J. Bernlef, Louis Paul Boon ... ' (1963)
• Een interview met J. Bernlef in: Piet Calis, 'Gesprekken met dichters' (1964)
• Jan-Willem Overeem, 'J. Bernlef - Kietelen in Kalkland' in 'Contour' (april 1965)
• 1 hoofdstuk over J. Bernlef: 'Dichterschap en dwaasheid' in 'Twintig poëziekritieken' van Martien J.G. de Jong (1966)
• 1 hoofdstuk: 'J. Bernlef: Samenloop van omstandigheden' in 'Lezen en leven: vingerwijzingen en handreikingen' van Th. Govaart (1967)
• Bulkboek 59 was gewijd aan J. Bernlef, met als titel: 'Hoe het leven wegraakt in verhalen'.
• 1 hoofdstuk: 'C. Buddingh' en J. Bernlef' in 'Het Nederlandse gedicht na 1880' van Martien J.G. de Jong (1969)
• Een interview met J. Bernleft in 'Schrijven of schieten' van Fernand Auwera (1969)
• 1 hoofdstuk: 'J. Bernlef' in 'Auteurs van nu. Gegist bestek III' van C.J.E. Dinaux (1969)
• Twee hoofdstukken over Bernlef in 'Plaatselijke godjes' van D. Hillenius (1972)
• 2 hoofdstukken over J. Bernlef in 'Daar is het gat van de deur. Kritieken/Essays' van Gerrit Komrij (1974)
• 3 hoofdstukken over J. Bernlef in 'Woord en schroom' van Hugo Bousset (1977)
• 2 bladzijden over J. Bernlef in 'Lezersmemorie. Vierentachtig auteurs met hun boeken bij Querido - gekiekt, belicht en in lijstjes gezet' (1977)
• Peter Nijmeijer, 'Een laborant met poep aan z'n schoenen - Een gesprek met J. Bernlef' in 'Bzzlletin 52' (januari 1978)
• 1 hoofdstuk: 'Een nieuwe camera obscura' in 'Wilt u mij maar volgen' van Wam de Moor (1980)
• 'De Vlaamse Gids' wijdde in 1984 een thema nummer aan J. Bernlef.
• 1 hoofdstuk: 'Meer lef dan kern' in 'Grondwerk' van Kees Helsloot' (1984)
• 1 uittreksel: 'J. Bernlef - Onder ijsbergen' in 'Prisma Uittreksel Boek' van Johan van Ommen en Lizet Penson (1984)
• Een recensie van 'Hersenschimmen' door T. van Deel in 'Een jaar boek (1984-85)' (1985)
• Bert Peene, 'J. Bernlef - Hersenschimmen' (Analyse en samenvatting van literaire werken) (1986)
• Een bijdrage over J. Bernlef in 'Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige Literatuur na 1945' door Graa Boomsma (november 1986)
• Dick van Teylingen, 'Driemaal 'Hersenschimmen'' in 'Literatuur' (januari/februari 1987)
• 1 hoofdstuk: 'De elastische hoofdhuid. Over Leo Vroman, Wiel Kusters, Eva Gerlach, J. Bernlef, Jan Kuiper en C.O. Jellema' in 'Tijdverdrijf voor enkle fijne luiden' van Benno Barnard (1987)
• 1 hoofdstuk: 'J. Bernlef' in 'Het literair pseudoniemenboek' van Wim Hazeu (1987)
• 1 anekdote over J. Bernlef in 'Het literair anekdoten boek', samengesteld door John Müller (1988)
• Een recensie van 'Vallende ster' door Anthony Mertens in 'Een jaar boek. Overzicht van de Nederlandse en Vlaamse literatuur 1989', samengesteld door Aad Nuis (1989)
• 1 hoofdstuk: 'J. Bernlef - Hersenschimmen' door Dick van Teylingen in 'Lexicon van Literaire Werken' (december 1989)
• Een hoofdstuk over J. Bernlef in 'Schrijversgezichten. Dertig auteurs geportretteerd door Geert Kooiman' (1990)
• 1 herinnering aan J. Bernlef in 'Buddingh' van A tot Z: ontmoetingen met Nederlandse en Vlaamse letterkundigen', verzameld door Ares Koopman (1990)
• J. Bernlef, Schrijversmap, bibliotheekwinkel (1990)
• Een hoofdstuk over J. Bernlef in 'Boek werken: 24 literatuurbesprekingen over J. Bernlef, Frans Kellendonk, Harry Mulisch, Brigitte Raskin, Jan Siebelink e.a.' van Hans Werkman (1990)
• 'Bzzlletin' nr. 176-177 (juni 1990) was aan J. Bernlef gewijd.
• 1 hoofdstuk: 'Een soort zeeziekte (J. Bernlef - Hersenschimmen, 1984') in 'Denkwijze 298. Hoogte- en dieptepunten in de Nederlandse literatuur uit de jaren tachtig' van Gerrit Jan Zwier (1991)
• 1 uittreksel: 'J. Bernlef - Publiek geheim' in 'Prisma uittrekselboek 3: Nederlandse literatuur 1987-1991', samengesteld door Herman Blom en Ritske van der Veen (1992)
• 2 besprekingen: 'J. Bernlef - Hersenschimmen' en 'J. Bernlef - Sneeuw' in 'Panorama van de Nederlandse letterkunde. Beknopte besprekingen van 75 Nederlandse literaire werken' van C. Gerritsma (1993)
• 1 hoofdstuk: 'J. Bernlef - Publiek geheim' door René Wezel in 'Lexicon van Literaire Werken' (mei 1994)
• 1 hoofdstuk: 'J. Bernlef - Onder ijsbergen' door P.J. de Nijs in 'Lexicon van Literaire Werken' (augustus 1994)
• 1 hoofdstuk: 'J. Bernlef - Wolftoon' door Remco Ekkers in 'Lexicon van Literaire Werken' (augustus 1994)
• 2 privé-foto's met begeleidende tekst (waarvan één van Leo Vroman) in 'De gevoelige plaat', redactie Lisa Kuitert en Mirjam Rotenstreich (1995)
• 1 uittreksel: 'J. Bernlef - Hersenschimmen' in 'Prisma Uittrekselboek Nederlandse literatuur 1980-1990', samengesteld door Herman Blom, Jet Matla, Johan van Ommen, Lizet Penson en Ritske van der Veen (1996)
• Een interview met J. Bernlef in 'Ontmoetingen met auteurs. Spreken over schrijven' van Rob Molin (1996)
• Een hoofdstuk: 'J. Bernlef - Hersenschimmen' (fragment + opdrachten) in 'Literatuur lezen in de tweede fase' van Ruud Kraaijeveld (1996)
• 1 hoofdstuk: 'De plusminus 23ste roman' over J. Bernlef in 'Lood en hagel' van Gerrit Komrij (1998)
• 1 hoofdstuk: 'J. Bernlef - Kokkels' in 'Mijn eerste boek. 30 schrijversdebuten' van Kees de Bakker (1999)
• 1 hoofdstuk: 'Hersenschimmen. Lessuggesties bij Hersenschimmen van J. Bernlef' door Carien Bakker & Maeike Bosma in 'De Literatuurmuur. Ideeën uit Moer', samengesteld door Ilse Bolscher en Mirjam Tuinder (1999)
• 2 hoofdstukken: 'Onnadrukkelijke druk' en 'Literatuur kan amusant zijn' in 'Brood op de plank. Verzameld Kritisch Proza 2' van Adriaan Morriën (1999)
• Een hoofdstuk over 'Hersenschimmen' in 'Literaire smaakmakers. Uitgevers en hun favoriete boeken' van Ed van Eeden (2000)
• 'J. Bernlef, veertig jaar schrijver' (2000)
• 1 hoofdstuk: 'J. Bernlef - Hersenschimmen' in 'Boekenlijst Nederlands. Vragen en antwoorden bij de 50 meest gelezen Nederlandse boeken' van Frans Lennaerts (2000)
• 1 hoofdstuk: 'Hersenschimmen' in 'Gouden fictie. Het fenomeen everseller' van Marja Pruis (2001)
• Een interview met J. Bernlef in 'De interviewer en de schrijvers' van Ischa Meijer (2003)
• Kees de Bakker, 'Hier schijnt de zon : van Bernlef tot Reve : schrijvers over Schoorl, Camperduin en Groet' (2003)
• Een bespreking van 'Hersenschimmen' en van 'Buiten is het maandag' in 'Lezen en leesclubs' van Inge Drewes (2006)
• 2 hoofdstukken: 'Het fonetisch serveersysteem - over Bernlef' en ''Van alles een probleem maken, dat is ons vak' - over Vallende ster van Bernlef' in 'Lezen, man! Essays en kritieken' van Anthony Mertens (2006)
• Pieter Steinz bespreekt 'Hersenschimmen' in 'Het web van de wereldliteratuur. Welke 100 boeken hebben de literaire X-factor?' (2007) )
• Een interview: 'Ik ben een geboren melancholicus' door Steffie Kouters in 'Het moet pijnlijk blijven. De mooiste schrijversinterviews' samengesteld door Frénk van der Linden en Freddy van Thijn (2011)
• Carl De Strycker, 'Celan auseinandergeschrieben: Paul Celan in de Nederlandstalige poëzie' (2012)
• In 'De boekenapotheek - Lees & genees' van Ella Berthoud & Susan Elderkin uit 2013 wordt 'Hersenschimmen' van Bernlef besproken als boek bij 'alzheimer, omgaan met' (De Nederlandse boeken zijn aan de vertaling toegevoegd door Maarten Dessing).
• Hans Tentije, 'Tot zover: Henk Bernlef gedenkend' Bibliofiel, 66 ex.) (2014)
• 1 hoofdstuk: ''t Is maar een schrammetje' m.b.t. 'Hersenschimmen' van Bernlef in 'Lezen met ALS. Literatuur als levensbehoefte' van Pieter Steinz (2015)
• Hans Dütting, 'J. Bernlef: de waarnemer: een documentaire' (2015)
• 1 lemma: 'Bernlef' in 'Steinz Gids voor de wereldliteratuur' van Jet & Pieter Steinz (2015)
• 1 hoofdstuk: 'Hersenschimmen' in 1001 boeken die je gelezen moet hebben', onder redactie van Peter Boxall en Ed van Eeden (2017)
• Johan Reijmerink, 'De andere stem: over het dialogisch dichterschap van Bernlef : Ashbery - Bernlef - Tranströmer' (2017)
• 1 hoofdstuk: 'J. Bernlef - De verdwijning van Kim Miller' door Evelien Neven in 'Lexicon van Literaire Werken' (september 2017)
• Een tekst over J. Bernlef in 'Een iets beschuttere plek misschien' van Cyrille Offermans (2018)
• Toef Jaeger, 'De jongens van Barbarber: hoe een vriendschap het literaire landschap veranderde' (2021)
  
  

Bernlef vertelt bij Boekhandel Van Kooten
in Veenendaal. 19-09-2006.

Diversen: (Zonder een schijn van volledigheid)

• 'Onder de bomen' werd in 1965 verfilmd door Bob Langestraat.
• In 1965 verscheen, ter gelegenheid van 50 jaar Querido, het boekje 'Van zes een jaar'. Er staan verhalen in van J. Bernlef, Max Dendermonde, A. den Doolaard, Hella S. Haasse. Alfred Kossmann en Helga Ruebsamen. In een prijsvraag konden de lezers de verhalen aan de juiste auteur toewijzen.
• 'Souvenirs d'enfance (muziekcitaten, samen met L. Andriessen) (1967)
• J. Bernlef was redacteur (met anderen) van het verzameld werk van (zijn schoonvader) Ed. Hoornik.
• Vrij Nederland vroeg twintig Nederlandse schrijvers (o.a.) wat ze het beste en het slechtste boek van 1975 vonden. J. Bernlef gaf 'Een stem uit het koor' van Abram Terts als het beste boek. Een slechtste boek gaf hij niet op.
• 'Een prop is minder dan niets' notities + tekeningen (met Siet Zuyden) (1978)
• Een zelfportret van J. Bernlef in 'Schrijvers tekenen zichzelf' (1980). Een uitgave van 'De Revisor'.
• In café 'The Little One' (Schoolstraat 4, 4811 WB Breda) vond in de jaren tachtig een literair café plaats. De ruimte hoorde toen nog bij 'De Arent'. Op de muren zijn nog twaalf citaten en gedichten overgebleven uit deze periode. Schrijvers die bij zo'n literair café aanwezig waren, lieten zo iets van zichzelf achter. Ook van J. Bernlef staat er een citaat te lezen.
• Bulkboek 59 uit 1977 was aan Bernlef gewijd, met als titel: 'Hoe het leven wegraakt in verhalen...'.
• 'Rose verhalen', een boek van Bernlef met medewerking va o.a. Boudewijn Büch, onder redactie van Martin Ros (1981)
• T. van Deel, Stemmen van schrijvers (1: J. Bernlef, F. Harmsen van Beek, Judith Herzberg. Chr. J. van Geel, Rutger Kopland, Willem van Toorn, M. Vasalis, Ad Zuiderent lezen hun gedichten) (cassette) (1984)
• 'Uit een bundel: voor gemengd koor en piano: 1983', Bernard van Beurden; tekst van J. Bernlef (1984)
• 'Hersenschimmen' werd in 1986 door C.J. Aarts en N. van der Meulen in hun boek 'Het literair eeuwboek. Honderd jaar het boek van het jaar' uitgeroepen tot het beste boek van 1984.
• Op 19-02-1986 werd een aflevering van het tv-programma 'Beeldspraak' aan Bernlef gewijd met als titel: 'Stilleven'.
• Chaim Levano, Hersenschimmen (Toneeltekst, vrij naar de gelijknamige roman van J. Bernlef) (1986)
• 'Vrij Nederland' vroeg auteurs om hun top-10 voor 'De leeslijst'. De lijsten stonden in het nummer van 12-09-1987.
  - 'Alles teruggevonden/niets bewaard' stond op het lijstje van Digna Sinke op nr. 6.
  - 'Sneeuw' stond op het lijstje van Marga Minco op nr. 7.
• 'Hersenschimmen' werd in 1987 verfilmd door Hedy Honigmann.
• Maarten Klein uit 'Hersenschimmen' werd door Inez van Eijk en Rudi Wester beschreven in hun 'Honderd helden uit de Nederlandse literatuur'.
• Barbarber 88 (met G. Brands en K. Schippers, t.g.v. de 75e verjaardag vam Reinold Kuipers) (bibliofiel, 75 ex.) (1989)
• 'Hersenschimmen' verscheen in 1990 in de serie 'Grote Lijsters'.
• Voor 'De Bijenkorf' maakten Jan Croes, Jos Paardekooper, Jan Geerlings en Gerard Heijnen in 1990 'De Ideale Bibliotheek. 100 boeken die iedereen gelezen moet hebben'. Van J. Bernlef namen zij op: 'Hersenschimmen' (op nr. 6), 'Sneeuw' (op nr. 52), 'Meeuwen' (op nr. 75) en 'Onder ijsbergen' (op nr. 94).
• J. Bernlef schreef het lemma 'maasbal' voor 'Het vergeetwoordenboek' (1994)
• Op het noorden, documentaire over J. Bernlef, Regie en scenario: Leo de Boer; redactie: Jessica Swinkels, Co-produktie Letterkundig Museum/NOS (1994)
• 'Onder ijsbergen' verscheen in 1997 in de serie 'Grote Lijsters'.
• In de 'top-100' van boeken die scholieren in 1997 op hun lijst zetten staat 'Hersenschimmen' op nummer 7. Op 16% van de lijsten komt het boek voor! 'Eclips' staat op nummer 64 en komt op 2% van de lijsten voor.
• In Leiden is, in het kader van het project 'Muurgedichten' een gedicht van Bernlef te lezen op de muur van Sint Ursulasteeg 28/Caeciliastraat.
• Een bijdrage van J. Bernlef in 'Fik & Snik: over Charlotte Mutsaers, schilderes en schrijfster' (2000)
• 'Hersenschimmen' verscheen in 2000 in de serie 'Grote Lijsters'.
• J. Bernlef noemt in 'Het beslissende boek' (2002) van Margot Dijkgraaf en Martijn Meijer 'Mei' van Herman Gorter en 'De kapellekensbaan' van louis Paul Boon als de voor hem beslissende boeken.
• 'Bernlef lees Hersenschimmen' (6 cd's, 2005)
• 1 portret van Bernlef in '222 schrijvers. Literaire portretten' van Eddy en Tessa Posthuma de Boer (2005), met het citaat 'Je hebt mensen die zo werken, die moeten eerst een perfecte zin hebben en dan net zolang zitten piekeren totdat ze de tweede perfecte zin hebben en als het boek dan eenmaal af is dan is het ook af, maar ik werk niet zo.'
• Hersenschimmen werd voor toneel bewerkt en gespeeld door het Ro-theater Rotterdam met in de hoofdrol Joop Keesmaat. Keesmaat werd ervoor genomineerd voor de Louis d'Or. Het stuk werd genomineerd voor de Toneel Publieksprijs 2006.
• 'Buiten is het maandag', voorgelezen door J. Bernlef (4 cd's, 2008)
• 'Boy' verscheen in 2009 als Grote lijster.
• 'Retrostick: legendarische debuutromans van grote schrijvers' (1 usb-stick, 2010) (bevat van J. Bernlef Kokkels & Stenen spoelen')
• Een portret (olieverf op doek) van J. Bernlef door Henk Schiffmacher en Aldert Mantje, gemaakt in 2002, in 'Schrijversportretten', samengesteld door Sjoerd van Faassen, Pauline Bloemsma en Hester Quist (2010)

Literaire prijzen

• Reina Prinsen Geerligs-prijs 1959 voor 'Kokkels' en voor de eerste tien verhalen uit 'Stenen spoelen'
• Reisbeurs van OK&W voor 'De overwininng' (1962)
• Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam 1962 voor 'Morene'
• Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam 1964 voor het gedicht 'Een dode hagedis' in de bundel 'Dit verheugd verval'
• Lucy B en C.W. van der Hoogt-prijs 1964 voor 'Dit verheugd verval'
• Vijverberg-prijs 1977 voor 'De man in het midden'
• Constantijn Huygens-prijs 1983 voor zijn gehele oeuvre
• 'Hersenschimmen' was in de verkoopoverzichten van 'HP/De Tijd' het best verkochte boek van 1985
• AKO Literatuur Prijs 1987 voor 'Publiek geheim'
• Mind Book of the Year Award 1988 voor 'Hersenschimmen'
• Diepzeeprijs 1989 voor 'Hersenschimmen'
• Nominatie AKO Literatuurprijs 1989
• P.C. Hooft-prijs 1994 voor poëzie voor zijn gehele oeuvre
• 'Boy' werd genomineerd voor de Libris Literatuur Prijs 2001
• Tijdens de Avond van het boek op 11 maart 2007 werd de top-tien van beste Nederlandstalige boeken aller tijden bekendgemaakt.'Hersenschimmen' stond op de vierde plaats. Er was een internetstemming aan voorafgegaan waaraan meer dan 15000 mensen meededen

J. Bernlef was lid van de jury voor de volgende prijzen:

• P.C. Hooft-prijs 1968
• Alice van Nahuys-prijs 1968
• Prijs der Nederlandse Letteren 1968
• Herman Gorter-prijs 1979
• Poetry International Eregeld 1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996
• C. Buddingh'-prijs 1988
• AKO Literatuur Prijs 1988
• A. Roland Holst Penning-Sipendium 1994
• Free Word Award 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005
• Ida Gerhardt Poëzie Prijs 2000

Biografische opmerkingen

• J. Bernlef woonde als kind in Amsterdam-West en Haarlem. Hij volgde de HBS in Amsterdam. K. Schippers en G. Brands kent hij van deze school. Rob Nieuwenhuys was hun leraar Nederlands. In 1955 doet hij examen.
• Na zijn eindexamen studeerde hij een half jaar aan de Politiek-Sociale Faculteit van de Universiteit van Amsterdam en werkte hij bij boekhandel Van Heteren aan het Rokin.
• Van 1956 tot 1958 zat hij in militaire dienst.
• J. Bernlef reisde van 1958 tot 1960 heen en weer tussen Nederland en Zweden. Hij had allerlei baantjes, bijv. bordenwasser (in een hotel in Karlstad), houthakker en ober.
• Van 1960 tot 1964 werkte Bernlef bij boekenimportbedrijf Nillson & Lamm in Amsterdam.
• J. Bernlef debuteerde met de dichtbundel 'Kokkels' (1960). als prozaïst debuteerde hij met 'Stenen spoelen' (1960).
• Sinds 1964 wijdt hij zich geheel aan het schrijven.
• J. Bernlef is in 1960 getrouwd met Eva Hoornik (dochter van de dichter Ed. Hoornik). Ze hebben twee kinderen. Ze woonden o.a. in Amsterdam op Koestraat 36.
• De essaybundels 'Perfektie met een gaatje' (1980) en 'Schiet niet op de pianist' (1993) gaan over jazz.
• 'Hersenschimmen' (1984) was Bernlefs doorbraak naar het 'grote publiek'. Hierin beschrijft hij het dementeringsproces.
• In zijn vroege poëzie maakt Bernlef gebruik van ready-mades en van collage-techniek. Zijn latere poëzie is geconstrueerder van vorm.
• De titel van de bundel 'De noodzakelijke engel' (1990) verwijst naar de Amerikaanse dichter Wallace Stevens, die zijn essays over de poëtische verbeelding in 1951 onder de titel 'The necessary angel' bundelde.
• In het werk van J. Bernlef komen enkele van zijn fascinaties steeds terug: lege plekken, gaten, vergeten, het waarnemen, Laurel & Hardy, fotografie, jazz.
• Uit het juryrapport van de P.C. Hooftprijs 1994: 'De kwaliteit van zijn poëzie werd al meteen erkend door de prijzen die hij voor zijn eerste twee bundels kreeg. Toch is Bernlef voor het lezende publiek vooral een romanschrijver, waarbij misschien te weinig wordt opgemerkt dat zijn verhalend proza in thematiek de consequentie trekt uit wat al in zijn gedichten was geëxploreerd. Men kan zijn poëzie dus het hart noemen dat het bloed door zijn hele oeuvre doet stromen.
• De poëzie van Bernlef wordt wel gekenschetst als: 'Kijken met woorden. Zijn gedichten zijn als contactlenzen: ze zijn zo gewoontjes opgeschreven, in alledaagse taal, dat je nauwelijks merkt dat je erdoorheen kijkt, dat je amper door hebt hoe ze de werkelijkheid verscherpen.'

Handtekening Bernlef in 'Tegenliggers'.

Anderen over J. Bernlef

• Boven mijn bed heb ik een speciaal kastje voor het werk van Bernlef, dat is erg bevorderlijk voor mijn nachtrust en gevoel van eigenwaarde. (Gerrit Komrij, De buitenkant, blz. 16)
• Niets dan een kleine kruimeldief van de taal. (Jan Arends, Lunchpauzegedichten, blz. 53)
• Bernlef toont iets dat elders in zijn werk zelden vrij spel krijgt: een talent voor grimmige en ongegeneerde humor. (Aad Nuis over 'Hersenschimmen' (1984), geciteerd in 'Het literair eeuwboek. Honderd jaar het boek van het jaar')
• Hij stond eerder middenin dan boven of achter het materiaal, rondkijkend. En de lezer met hem. Een kijker is hij altijd gebleven. Er is geen oeuvre zo vol van gedetailleerd geschreven close-ups. (Kees Fens, Doorluchtig glas. Vijftig jaar P.C. Hooft-prijs, blz. 92)
• Ik weet ook nog goed: 1957, hoek Bosboom Toussaintstraat-Bilderdijkstraat. Midden in de nacht heeft Bernlef daar geprobeerd om het boek Malone dies van Beckett op te eten. Ik heb het boek laatst nog eens bij hem in de kast opgezocht. Zijn tanden stonden er inderdaad nog in. Ach jongen, die literatuur. (K. Schippers, Op de klapstoel, blz. 106)
• Hij verkent in zijn proza de scheidslijn - of liever: het schemergebied - tussen kunst en psychiatrie. Het is hem daarbij niet in de eerste plaats te doen om psychologische cases; het gaat altijd primair om het kijken, liefst buiten het bewustzijn om. (Jeroen Vullings, Het vraagstuk van de papraplu (over 'Boy'), Vrij Nederland, 15-01-2000)
• Mijn hele generatie heeft zijn ouders Hersenschimmen van J. Bernlef cadeau gegeven, in de hoop hun ontgeestelijking te bezweren, maar mijn moeder was vergeten dat zij het had gelezen. (Kees van Kooten, Annie, blz. 17)
• Van oudsher gewend aan de fine fleur van lezend Nederland, schrok J. Bernlef toen hij door het onvermoede publiekssucces van zijn roman Hersenschimmen opeens op voorleesavondjes het gepeupel in de ogen moest kijken. 'Bent u zelf ook dement geweest?' 'Kan het niet zo zijn dat u in een vorig leven aan Alzheimer leed?' De auteur die sinds jaar en dag schrijft over de menselijke illusie om greep op of inzicht in de werkelijkheid te krijgen, werd opeens klemgezet in een realistische leestraditie. (Marja Pruis, Gouden fictie. Het fenomeen everseller, blz. 19)
• … het lijkt me een hondser taak dan het tellen van de sterren aan de hemel, de zandkorrels in de woestijn of de mislukte gedichten in het oeuvre van J. Bernlef. (Gerrit Komrij, Eendagsvliegen, blz. 109)
• Gisteravond na het journaal voor de buis blijven hangen. Zag Bernlef bij Pauw & Witteman, over zijn nieuwste boek. Ik vind dat hij steeds meer op Fred Flinstone gaat lijken. Stelle meent dat hij lijkt op een paardenslager. (Kees Klok, Reisgriep, blz. 16, 18-01-2007)
• Zo heette de schrijver J. Bernlef eigenlijk Hendrik Marsman. Denkend aan Holland zag die boven het oneindige laagland de bui waarschijnlijk al hangen. Terwijl Bernlef het achteraf bezien, misschien wel had gered - de échte Marsman worden, bedoel ik. (Peter Buwalda, Van mij valt niks te leren, blz. 138)

Mijn favoriete citaat

Een gezin zit geschaard rond het toestel waarop live een inbraak wordt verslagen.
De gezinsleden zitten op het puntje van hun stoel, geheel in de ban van een inbraak,
die zich in werkelijkheid achter hun rug afspeelt:
zij zitten te kijken naar het leeghalen van hun eigen huis
en verroeren zich pas als de inbrekers aanstalten maken ook hun tv mee te nemen.
(J. Bernlef, Cellojaren, blz. 44)

Naar een overzicht van citaten van J. Bernlef

 

Bronnen o.a.

• Wie is die.... Auteurs van Singel 262 (1966)
• Paspoort voor de lezer. Nederlandse en Vlaamse auteurs van nu (1968)
• Wim Hazeu, Verhaal nog es wat... (1973)
• Lezersmemorie (1977)
• Lexicon van de moderne Nederlandse Literatuur (1978)
• Ik hou van jou. Drieënnegentig auteurs van Querido (1982)
• Querido's letterkundige reisgids (1983)
• Kritisch literatuur lexicon (mei 1984/november 1986)
• Spectrum Nederlandstalige auteurs (1985)
• De Nederlandse en Vlaamse auteurs van middeleeuwen tot heden (1985)
• Ooitgedicht (1985)
• Nederlandse literaire prijzen 1880-1985 (1986)
• Winkler Prins Lexicon van de Nederlandse Letterkunde (1986)
• Wim Hazeu, Het literair pseudoniemenboek (1987)
• Vrij Nederland (11-03-89)
• Schrijversgezichten (1990)
• Prisma van de pseudoniemen (1992)
• Oosthoek Lexicon Nederlandse & Vlaamse literatuur (1996)
• Uittreksel top-100
• Encarta '98 (1997)
• Kees Fens, Doorluchtig glas. Vijftig jaar P.C. Hooft-prijs (1997)
• Schrijvers. 2000 auteurs van de 20e eeuw van A tot Z (2002)
• Website van de Koninklijke Bibliotheek (oktober 2022)